Đại học Đông Dương – một dấu mốc lịch sử

Việt Nam là dân tộc có truyền thống hiếu học. Sự thăng tiến, phát triển, cống hiến của một đời người gắn bó chặt chẽ với việc học hành, thi cử, đỗ đạt. Văn Miếu Quốc Tử Giám được thành lập vào thế kỷ 11 chính là biểu tượng nổi tiếng của nền giáo dục Nho học. Từ đây, rất nhiều người thuộc tầng lớp bình dân nhưng nhờ có tài năng, được phát hiện và chọn lọc qua các kỳ thi đã có cơ hội tham gia vào hàng ngũ những người hoạch định chính sách của các cấp chính quyền. Tuy nhiên, chế độ phong kiến Việt Nam vào cuối triều Nguyễn, do chính sách bảo thủ của triều đình nên đã đẩy đất nước vào tình trạng khủng hoảng, tụt hậu. Thế nước suy yếu và bị mất độc lập sau khi kinh đô thất thủ vào năm 1885.

Việc trở thành thuộc địa của Pháp là bất hạnh của dân tộc bị rơi vào vòng nô lệ, những quyền tự do tối thiểu cũng không còn. Trong khi đó, chính quyền thực dân luôn chăm lo cho lợi ích của chính quốc và người Pháp. Đấy là bản chất của chế độ thực dân. Tuy nhiên, sẽ là sai lầm nếu áp một cái nhìn theo lối “phủ định sách trơn”, nghĩa là cái gì làm ra dưới thời thực dân, bởi chính quyền thực dân đều có hại, phải phê phán.

Vào cuối thế kỷ XIX, đất nước ta đang đi vào ngõ cụt của sự phát triển do những chính sách lạc hậu, bảo thủ của chính quyền phong kiến thì những tác động cho dù là vô thức của văn minh Châu Âu cũng làm cho xã hội Việt Nam chuyển biến theo hướng tích cực. Đó là sự thay đổi về kiểu tổ chức nhà nước theo thiết chế dân chủ tư sản, hay các phong trào tân thời trong xã hội, trong đời sống văn hoá xã hội vốn được tác động và truyền bá dưới ảnh hưởng của văn minh Châu Âu.

Đại học Đông Dương được thành lập trong bối cảnh ấy. Đó là thiết chế đại học hiện đại đầu tiên ở Việt Nam. Người Pháp thành lập Đại học Đông Dương trước tiên nhằm mục đích xây dựng một cơ sở giáo dục bậc cao phục vụ nhu cầu đào tạo một đội ngũ trí thức bản địa có thể tham gia vào bộ máy cai trị của họ. Nhưng ở một nghĩa rộng hơn, xây dựng Đại học Đông Dương còn có ý nghĩa khai hóa, nâng cao trình độ của xứ Đông Dương thuộc Pháp.

Ngoài ra còn một nguyên nhân khác tác động đến quyết định này là vào đầu thế kỷ thứ XX, trước thắng lợi của Nhật Bản trong chiến tranh Nga - Nhật (1905), người Việt Nam dường như nhìn thấy ánh sáng của con đường giải phóng dân tộc từ phong trào Duy tân, học tập tấm gương Nhật Bản. Hàng trăm thanh niên ưu tú đã được những chí sĩ yêu nước tổ chức gửi sang Nhật Bản học tập. Người Pháp nhận thấy nhu cầu học tập của người Việt Nam là rất cao nên càng thúc đẩy họ xây dựng một cơ sở đào tạo hiện đại theo mô hình phương Tây, đoạn tuyệt hoàn toàn với truyền thống đào tạo hàng nghìn năm cũ ở Việt Nam.

Nhìn rộng ra thì xu hướng hình thành các mô hình đại học theo phương Tây ở các nước Châu Á giai đoạn này là tất yếu. Ví dụ như Malaysia học tập mô hình đại học của Anh, Phillipines học tập mô hình đại học của Tây Ban Nha, rồi Trung Quốc và Hàn Quốc cũng vậy... Cho đến nay, các mô hình đại học phương Tây này đều được coi là niềm tự hào của nền giáo dục hiện đại tại các quốc gia này. Nó tượng trưng cho đỉnh cao trí tuệ và là sự thay đổi tất yếu theo kịp xu thế thời đại. 

Vậy bắt đầu từ một thiết chế đại học của người Pháp được lập ra nhằm phục vụ mục đích cai trị thuộc địa và truyền bá ảnh hưởng của văn minh châu Âu, Đại học Đông Dương có những đóng góp trực tiếp và gián tiếp như thế nào đối với nền giáo dục Việt Nam? Trước hết, Đại học Đông Dương là nơi hội tụ nhiều nhà khoa học nổi tiếng tham gia công tác giảng dạy và nghiên cứu cùng những công trình khoa học đạt tầm vóc thế giới, như bác sỹ Alecxandre Yersin, một chuyên gia nổi tiếng về bệnh dịch học, người đã dành cả cuộc đời nghiên cứu, gắn bó với Việt Nam. Đại học Đông Dương ban đầu chỉ gồm: trường Luật và Hành chính, trường Khoa học, trường Y, trường Công chính và trường Văn khoa. Nhưng trong quá trình phát triển về sau, càng nhiều ngành nghề mới được mở ra thêm cho phù hợp với nhu cầu xã hội. Chính đây là cái nôi góp phần xây dựng nên rất nhiều lĩnh vực học thuật hiện đại cho Việt Nam như Y, Dược, Mỹ thuật, Luật, … Những ngành nghề này có đóng góp quan trọng vào việc xây dựng nhiều lĩnh vực nghiên cứu rộng lớn, phong phú ở Việt Nam với những thành quả đáng tự hào. Chẳng hạn ngành Y ở Việt Nam gây tiếng vang trong giới y học thế giới với những tên tuổi khoa học như Tôn Thất Tùng, Tôn Thất Bách... ; các trường phái hội họa Việt Nam với những tên tuổi như Nguyễn Gia Trí, Bùi Xuân Phái, Tô Ngọc Vân… Do đó có thể khẳng định là ý nghĩa lịch sử của Đại học Đông Dương không chỉ là ở vị trí một thiết chế đại học đầu tiên, mà nó còn đóng góp trực tiếp vào việc xây dựng và phát triển một số lĩnh vực học thuật mới ở Việt Nam sau này.

Một đóng góp khác không thể không nhắc đến của Đại học Đông Dương đó là đã đào tạo ra những cá nhân xuất sắc có đóng góp lớn cho Cách mạng Việt Nam như: Đặng Xuân Khu, đã từng là sinh viên của Trường Thương mại thuộc Đại học Đông Dương, sau này thành Tổng Bí thư Đảng lao động Việt Nam Trường Chinh; Võ Nguyên Giáp - sinh viên Khoa Luật, Đại học Đông Dương, sau này trở thành Đại tướng Tổng tư lệnh của Quân đội Nhân dân Việt Nam… Trong kháng chiến chống Pháp, sinh viên ngành Y - Dược di tản vào chiến khu có đóng góp rất lớn cho kháng chiến. Sau này, khi Đại học Tổng hợp Hà Nội thành lập, tiếp thu toàn bộ di sản của Đại học Đông Dương, đã trở thành con chim đầu đàn trong giáo dục Việt Nam. Đại học Tổng hợp giảng dạy tất cả các môn khoa học cơ bản, cung cấp nhân lực cho nhiều trường đại học, viện nghiên cứu và các tổ chức khoa học giáo dục khác trong cả nước.

Có một sự kiện rất nên được nhắc đến là cuối năm 1945, sau khi nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà ra đời trong bối cảnh bộn bề khó khăn, ngổn ngang trăm công nghìn việc, thì Hồ Chủ tịch vẫn dành thời gian đến thăm và dự lễ khai giảng Đại học Đông Dương, lúc này đã đổi tên thành Đại học Quốc gia Việt Nam. Đây là một sự kiện có ý nghĩa đặc biệt quan trọng không chỉ với Đại học Quốc gia mà còn đối với với sự nghiệp cách mạng và dân tộc. Việc vị Chủ tịch của Chính quyền Cách mạng đến chủ trì lễ phát bằng tốt nghiệp cho những người được đại học của Pháp đào tạo là sự công nhận chính thức những đóng góp, giá trị và những ảnh hưởng mà Đại học Đông Dương mang lại.

Với tất cả những ý nghĩa đó, Đại học Đông Dương được coi là sự khởi đầu của giáo dục hiện đại Việt Nam, xứng đáng là một dấu mốc lịch sử quan trọng trong quá trình phát triển của giáo dục Việt Nam.

ĐHQGHN – sứ mệnh của thời kỳ lịch sử mới

Nếu Đại học Đông Dương là mốc mở đầu cho giáo dục nước ta theo mô hình hiện đại của thế giới thì Đại học Quốc gia Hà Nội - thành lập theo Nghị định Chính phủ vào năm 1993 - là sự tiếp nối của mô hình đại học đa ngành, đa lĩnh vực nhưng được nâng lên ở một tầm cao mới, với những kỳ vọng mới. ĐHQGHN ra đời trước nhu cầu bức thiết phải có một đại học hàng đầu, dẫn dắt sự phát triển giáo dục đại học trình độ cao. Lãnh đạo Đảng và Nhà nước kỳ vọng đây sẽ là “quả đấm thép” giúp tạo nên diện mạo mới của giáo dục đại học.

Thời điểm đó, chúng ta đã nhìn ra những hạn chế của các đại học chuyên ngành vốn được xây dựng để phục vụ nền kinh tế kế hoạch hóa cao độ. Các trường đại học được giao chỉ tiêu nhân lực cụ thể để đào tạo. Nhưng điều hẫng hụt, khiếm khuyết nằm ở chỗ đại học là nơi sáng tạo tri thức mới, thì nó phải được phát triển trên nền nghiên cứu cơ bản. Mà các đại học chuyên ngành không thể vừa đi sâu vào chuyên ngành, vừa mạnh về khoa học cơ bản. Thế nên khoa học cơ bản bị “khựng” lại mà đào tạo ứng dụng là xu hướng chủ đạo. Ví dụ Khoa Y-Dược trước đây ở Đại học Đông Dương đã phát triển trên nền nghiên cứu cơ bản về Vật lý, Hóa học, Sinh thì mới phát triển theo đúng nghĩa của Y học và Dược học. Phải trên nền tảng rất dày của khoa học cơ bản thì các lĩnh vực khoa học chuyên sâu và ứng dụng mới thực sự phát triển và các trường đại học mới phát huy được hết sức mạnh của nó. Đó chính là thế mạnh của đại học đa ngành, đa lĩnh vực, bằng không sẽ dừng lại ở trình độ Y lâm sàng (chữa bệnh) và Dược bào chế (sản xuất thuôc).

Sự kế thừa của ĐHQGHN từ Đại học Đông Dương trước hết là danh tiếng của một trường đại học ở tầm quốc tế, đã có thứ hạng cao trên thế giới. Điều này rất có giá trị với một đại học. Tiếp đó là sự kế thừa về mặt mô hình. Sau hơn 20 năm phát triển, đến nay ĐHQGHN đã không ngừng đa dạng hoá các ngành nghề đào tạo nhưng vẫn trên nền tảng thế mạnh là các ngành khoa học cơ bản. Có thể nói chính nền tảng mạnh về khoa học cơ bản đã giúp các ngành đào tạo mới của ĐHQGHN sau này, dù non trẻ nhưng có cơ hội phát triển nhanh và vững chắc. Cũng trên nền khoa học cơ bản, chúng ta có cơ hội xây dựng các ngành khoa học liên ngành theo xu hướng thế giới và vươn đến những nghiên cứu đỉnh cao.

Sự tương đồng giữa Đại học Đông Dương và Đại học Quốc gia Hà Nội không chỉ thể hiện ở sứ mệnh lịch sử mà mà nó gánh vác, ở mô hình đa ngành và đa lĩnh vực như là đặc thù quan trọng nhất, mà còn ở nhiều tiêu chí và giá trị khác mà hai đại học này đều có hoặc theo đuổi. Đó là tiêu chí về chất lượng cao, trình độ cao, xu hướng nghiên cứu gắn chặt chẽ với đào tạo và giờ đây là tính quốc tế hoá. Nếu Đại học Đông Dương trước đây đào tạo ra nhiều người giữ các vị trí chủ chốt trong các viện nghiên cứu và cơ quan quản lý của xứ Đông Dương thì ngày nay, ĐHQGHN cũng nhận sứ mệnh đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao. Nhiều cựu sinh viên của ĐHQGHN đã và đang giữ các vị trí quan trọng trong hệ thống giáo dục, nghiên cứu và cơ quan quản lý các cấp của đất nước.

Năm 2006, khi kỷ niệm 100 năm ngày thành lập Đại học Đông Dương, lúc đó chủ yếu chúng ta tiến hành tổng kết những gì mà ĐHGQHN làm được theo hướng tiếp cận lịch sử và đánh giá ý nghĩa lịch sử. Đến thời điểm này, chúng ta cần nghĩ đến nhiều hơn tới sứ mệnh của đại học hàng đầu này, không chỉ với tư cách là một cơ sở đào tạo giáo dục chất lượng cao của cả nước mà ĐHQGHN phải có sứ mệnh tạo ra diện mạo giáo dục quốc gia xứng tầm khu vực và quốc tế. Trong thời gian qua, ĐHQGHN đã đại diện cho Việt Nam để “đứng chân” trong nhiều tổ chức khoa học và giáo dục của khu vực và thế giới và có những kết nối ngày càng mạnh mẽ với cộng đồng quốc tế. ĐHQGHN cũng ghi tên mình vào một số bảng xếp hạng của khu vực. Nhưng để hướng tới mục tiêu xây dựng nên diện mạo giáo dục đại học xứng tầm khu vực và quốc tế thì ta còn phải phấn đấu. ĐHQGHN phải có thứ hạng cao hơn nữa và trở thành biểu tượng của Việt Nam trong hệ thống giáo dục đại học thế giới. Đó phải chăng cũng là một sự tiếp nối và gợi mở cần thiết từ đại học tiền thân – khi mà Đại học Đông Dương ngày trước nắm giữ vai trò là trung tâm đào tạo trí thức không chỉ của Việt Nam mà còn của khu vực.

Vậy để thực hiện mục tiêu trên, ĐHQGHN cần làm gì? Chúng ta phải tính đến việc chọn ra những thế mạnh của mình để tập trung đầu tư phát triển chứ không nên và không thể phát triển dàn trải. Các trường đại học nổi tiếng như Harvard, Cambridge… cũng chỉ có một số lĩnh vực nổi trội hàng đầu thế giới, tạo ra danh tiếng của họ. ĐHQGHN cũng không thể đặt ra mục tiêu chất lượng cao, trình độ cao một cách chung chung, mà phải chọn ra các lĩnh vực cụ thể để phát triển và tạo nên bản sắc của mình.

Năm 2014, Trường đại học Việt -  Nhật thuộc ĐHQGHN được thành lập (1). Đây là một dấu ấn mới trên bước đường phát triển của ĐHQGHN. Đại học Đông Dương ra đời năm 1906 là một thực thể có tính quốc tế cao, các giáo sư giảng dạy hầu hết là người nước ngoài, có thời kỳ người học cũng có rất đông sinh viên ngoại quốc nhưng sau một thời gian thì tính quốc tế có phần suy giảm. Tới nay, với Đại học Việt – Nhật mà Hiệu trưởng là Giáo sư Furuta Motoo, nguyên Phó Giám đốc Đại học Tokyo (Nhật Bản), chúng ta lần đầu tiên đã có một trường đại học quốc tế nằm trong ĐHQGHN. Với sự giúp đỡ của hai chính phủ, sẽ có nhiều giáo sư quốc tế thậm chí các chuyên gia nước khác như Âu - Mỹ tới giảng dạy tại đây. Đây chính là thời cơ để chúng ta nâng cao tính chất quốc tế trong hoạt động giảng dạy, nghiên cứu tại ĐHQGHN, làm nền tảng cho việc bứt phá mạnh hơn vị thế của ĐHQGHN trong các bảng xếp hạng giáo dục khu vực và quốc tế.

Ngay từ khi thành lập, ĐHQGHN đã xác định rõ sứ mệnh là đầu tàu đổi mới nền giáo dục với những bước đi tiên phong trong nhiều lĩnh vực. Năm 2012, vị thế của ĐHQGHN được xác định rõ trong Luật Giáo dục Đại học (2). Đây là những thành quả của một quá trình nỗ lực vượt qua rất nhiều khó khăn và kiên trì với những mục tiêu và giá trị của mình. Một trong những sứ mệnh của Đại học Quốc gia là làm nòng cột cho hệ thống giáo dục đại học Việt Nam. Trong thời gian qua ĐHQG đã có những nỗ lực vượt bậc và đã đạt được nhiều thành tựu đáng khích lệ, nhưng cũng phải trải qua không ít khó khăn, thách thức. Nhưng trong bối cảnh mới, khi vị thế của hai ĐHQG ngày càng được khẳng định thì cơ hội để ĐHQGHN và ĐHQG thành phố Hồ Chí Minh thực hiện sứ mệnh của mình trong hệ thống giáo dục quốc dân sẽ ngày càng rộng mở.

___________________________

(1) Trường ĐHVN thuộc Đại học Quốc gia Hà Nội đã được Thủ tướng Chính phủ ký thành lập theo Quyết định số 1186/QĐ-TTg ngày 21/7/2014.

(2) Luật Giáo dục Đại học được Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam khóa XIII, kỳ họp thứ 3 thông qua ngày 18 tháng 6 năm 2012, trong đó Đại học Quốc gia được quy định trong Điều 8 của bộ luật này (trích Điều 8 dưới đây):

Điều 8. Đại học quốc gia

1. Đại học quốc gia là trung tâm đào tạo, nghiên cứu khoa học, công nghệ đa ngành, đa lĩnh vực chất lượng cao, được Nhà nước ưu tiên đầu tư phát triển.

2. Đại học quốc gia có quyền chủ động cao trong các hoạt động về đào tạo, nghiên cứu khoa học, tài chính, quan hệ quốc tế và tổ chức bộ máy. Đại học quốc gia chịu sự quản lý nhà nước của Bộ Giáo dục và Đào tạo, của các bộ, ngành khác và Ủy ban nhân dân các cấp nơi đại học quốc gia đặt địa điểm, trong phạm vi chức năng theo quy định của Chính phủ và phù hợp với pháp luật.

Đại học quốc gia được làm việc trực tiếp với các bộ, cơ quan ngang bộ, cơ quan thuộc Chính phủ, Ủy ban nhân dân tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương để giải quyết những vấn đề liên quan đến đại học quốc gia. Khi cần thiết, giám đốc đại học quốc gia báo cáo Thủ tướng Chính phủ về những vấn đề liên quan đến hoạt động và phát triển của đại học quốc gia.

3. Chủ tịch hội đồng đại học quốc gia và giám đốc, phó giám đốc đại học quốc gia do Thủ tướng Chính phủ bổ nhiệm, miễn nhiệm.

4. Chính phủ quy định cụ thể chức năng, nhiệm vụ và quyền hạn của đại học quốc gia.