Trải qua bao lần tách nhập với các tên gọi khác nhau: Khoa Xã hội, Khoa Văn - Sử, Khoa Ngữ văn, Khoa Văn học và hàng chục lần di chuyển địa điểm sơ tán trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước: phố Lê Thánh Tông, đường Hai Bà Trưng, làng Láng (Hà Nội), huyện Đại Từ, huyện Tràng Dương (Thái Nguyên), La Khê (Hà Đông), huyện ứng Hoà (Hà Tây), huyện Hiệp Hoà (Hà Bắc), Mễ Trì, Thượng Đình (Hà Nội)... cho đến hôm nay, Khoa Văn học đã đi qua một chặng đường phát triển tròn nửa thế kỷ. Dẫu tên gọi có nhiều lần đổi khác nhưng bản chất của Khoa Văn học, của nhóm ngành đào tạo vẫn là “khoa học nhân văn”. Khoa Văn học vẫn là một trong những khoa lớn nhất, có truyền thống dài lâu nhất trong Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội trước đây và Trường Đại học Khoa học Xã hội & Nhân văn (ĐHQGHN) hiện nay.

Trong gần 40 năm tồn tại và phát triển cùng với Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội (1956), hơn 60 năm tiếp nối truyền thống từ Đại học Văn khoa (1945) của Trường Đại học Khoa học Xã hội & Nhân văn và tròn 100 năm xây dựng và trưởng thành của Đại học Quốc gia Hà Nội kể từ Đại học Đông Dương (1906), Khoa Văn học đã có những đóng góp to lớn, đáng tự hào trong việc xây dựng một đội ngũ cán bộ khoa học xã hội và nhân văn, trong việc giáo dục đào tạo biết bao thế hệ sinh viên phục vụ đắc lực cho sự nghiệp bảo vệ và xây dựng Tổ quốc, trong việc kiến tạo cơ sở nền tảng vững chắc cho nền giáo dục đại học Việt Nam. Khoa Văn học là một trong những cơ sở đầu ngành đại học của cả nước giảng dạy và nghiên cứu văn học Việt Nam, Hán Nôm, Lý luận văn học, Văn học Trung Quốc, Văn học Nga, Văn học Pháp, Văn học Đức, Văn học Anh, Văn học Hy Lạp - La Mã, Văn học ấn Độ, Văn học Đông Nam Á, Văn học Nhật Bản, Văn học Triều Tiên - Hàn Quốc, Văn học Bắc Mỹ, Mỹ - Latinh... Khoa Văn học không chỉ là một cơ sở đào tạo và giảng dạy văn học Việt Nam và văn học thế giới ở bậc đại học và sau đại học mà còn là một trung tâm nghiên cứu văn học, văn hoá - nghệ thuật với một hệ thống giáo trình, sách chuyên đề, chuyên luận có quy mô và chất lượng, có uy tín khoa học trong và ngoài nước. 50 năm qua đã có hàng trăm cuốn sách nghiên cứu, giáo trình của các thế hệ cán bộ giảng dạy Khoa Văn học được xuất bản, hàng ngàn bài báo khoa học đã được công bố trên các tạp chí chuyên ngành trong nước và quốc tế. Chỉ tính trong vòng 10 năm (1996 - 2006) tập thể và các cán bộ của Khoa đã xuất bản 158 cuốn giáo trình, chuyên luận, sách tham khảo phục vụ đào tạo và nghiên cứu. Khoa Văn học là một đơn vị đã có 100% số giáo trình của tất cả các môn học thuộc khối kiến thức của hai ngành đào tạo văn học và Hán nôm học. Đặc biệt, bộ giáo trình “Văn học Dân gian Việt Nam” và “Văn học Việt Nam từ thế kỷ X đến thế kỷ XVIII” đã đạt Giải thưởng Hồ Chí Minh. Các bộ giáo trình “Lý luận văn học”, “Văn học Việt Nam” (từ dân gian đến hiện đại, 8 quyển), “Lịch sử Văn học Nga”, “Văn học Pháp”, “Hán Nôm”... và các chuyên luận như “Tiểu thuyết Việt Nam hiện đại”, “Thơ Việt Nam hiện đại”... trở thành những tài liệu được hầu hết các trường đại học trên cả nước sử dụng có hiệu quả cao. Hoạt động nghiên cứu khoa học trở thành việc làm thường xuyên phục vụ tốt cho công tác biên soạn bài giảng, giáo trình, nâng cao chất lượng đào tạo, đồng thời góp phần giải quyết những vấn đề thực tiễn xã hội, kết hợp hài hoà giữa khoa học cơ bản và khoa học ứng dụng. 50 năm qua, Khoa đã tổ chức gần 80 hội thảo khoa học các cấp từ bộ môn, cấp trường đến cấp quốc gia, quốc tế, hàng trăm đề tài nghiên cứu khoa học cấp Trường, cấp Bộ, cấp ĐHQG và cấp Nhà nước. 10 năm trở lại đây, Khoa Văn học đã tổ chức 8 hội thảo khoa học quốc tế, 9 hội thảo khoa học quốc gia, chủ trì 1 đề tài khoa học công nghệ cấp Nhà nước, 4 đề tài nghiên cứu khoa học trọng điểm của Đại học Quốc gia Hà Nội và của Bộ Giáo dục & Đào tạo, 6 đề tài khoa học đặc biệt, 9 đề tài khoa học cơ bản cấp Đại học Quốc gia Hà Nội, 35 đề tài cấp Trường ĐHKHXH&NV. Trong đó đề tài trọng điểm cấp ĐHQG mang tên “Văn học Việt Nam thế kỷ XX” được tặng Giải thưởng Khoa học công nghệ  của ĐHQGHN. Hàng năm Khoa đều tổ chức hội nghị nghiên cứu khoa học sinh viên và 6 năm liền từ 2000 đến 2006 đều đạt giải nhất, giải nhì tập thể cấp trường, một số cá nhân đoạt giải cấp trường và cấp ĐHQG. Nhìn chung, những giáo trình, công trình nghiên cứu, đề tài khoa học của các thế hệ thầy và trò trong 50 năm qua đã tạo cho khoa một khối tri thức toàn diện và sâu rộng, thể hiện một truyền thống học thuật uyên thâm, một lối tư duy khoa học sắc bén…

Hoạt động quan hệ quốc tế của Khoa Văn học không ngừng được mở rộng từ khu vực đến toàn cầu nhằm tạo điều kiện tốt cho việc đào tạo đội ngũ cán bộ, hiện đại hoá chương trình, phương pháp nghiên cứu, giảng dạy. Nửa thế kỷ qua, Khoa Văn học đã xây dựng nhiều chương trình hợp tác có hiệu quả với các tổ chức, trung tâm văn học nghệ thuật lớn trên thế giới như Trường Đại học Lômônôxôp (Nga), Trường Đại học Paris VII (Pháp), Trường Đại học Humbold (Đức), Trường Đại học Tokyo, Trường Đại học Osca (Nhật Bản), Trường Đại học Hán Thành, Trường Đại học Pusan (Hàn Quốc), Trường Đại học Dân tộc Quảng Tây (Trung Quốc)... Nhiều cán bộ được cử đi giảng dạy Ngôn ngữ và Văn học ở các nước như Nga, Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, Pháp, Lào, Cămpuchia... Hiện nay, Khoa Văn học đang thực hiện Dự án “Đào tạo biên kịch và lý luận phê bình điện ảnh” do Quỹ Ford tài trợ (500.000 USD) nhằm tiến tới thành lập một ngành học mới (Nghệ thuật học)…

Tại Khoa Văn học đã và đang có nhiều giáo sư, viện sĩ, phó giáo sư, tiến sĩ khoa học, tiến sĩ chuyên ngành Văn học tham gia giảng dạy, trong đó có nhiều giáo sư nổi tiếng mà tên tuổi của họ đã vượt ra ngoài khoa, ngoài trường, có những người đã trở thành những bậc thầy văn hoá như: Đặng Thai Mai, Cao Xuân Huy, Hoài Thanh, Nguyễn Mạnh Tường, Hoàng Xuân Nhị, Hoàng Như Mai, Lê Đình Kỵ, Đinh Gia Khánh, Thạch Giang, Đỗ Đức Hiểu, Trương Chính, Phan Cự Đệ, Hà Minh Đức, Nguyễn Kim Đính, Lê Chí Quế, Lê Văn Lân... nhiều giáo sư, phó giáo sư được nhận những danh hiệu cao quý do Đảng và Nhà nước trao tặng: Giải thưởng Hồ Chí Minh; Giải thưởng Nhà nước; Huân chương Lao động hạng nhất, hạng nhì, hạng ba; Nhà giáo nhân dân; Nhà giáo ưu tú...

Từ ngày thành lập đến nay, Khoa Văn học đã đào tạo được 47 khoá sinh viên đại học chính quy, 32 khoá đại học tại chức, nhiều khoá mở rộng, chính quy không tập trung và cao đẳng chuyển hệ đại học với hàng chục nghìn người đã và đang làm việc tốt ở các viện nghiên cứu, các trường đại học - cao đẳng, các nhà xuất bản, các cơ quan truyền thông báo chí, phát thanh và truyền hình, các cơ quan văn hoá - nghệ thuật ở Trung ương và địa phương... Trong số đó, nhiều người đã trở thành những cán bộ cao cấp giữ những trọng trách trong các cơ quan Đảng và Nhà nước. Hàng trăm sinh viên tốt nghiệp đã trở thành các nhà nghiên cứu có năng lực ở các viện khoa học. Nhiều người được biết đến như những nhà khoa học nổi tiếng. Nhiều người đã trở thành những giáo sư, phó giáo sư ở các trường đại học khắp cả nước. Hàng trăm nhà báo thuộc các cơ quan truyền thông đại chúng quốc gia và địa phương vốn xuất thân từ Khoa Văn học. Nhiều người là Tổng biên tập, Phó tổng biên tập các báo và tạp chí, là Giám đốc, Phó giám đốc các nhà xuất bản, các đài phát thanh và truyền hình ở Trung ương và địa phương… Khoa Văn học cũng là địa chỉ tin cậy của nhiều sinh viên, nghiên cứu sinh quốc tế. Hàng chục người nước ngoài từ Lào, Cămpuchia, Trung Quốc, Đài Loan, Nhật Bản, Hàn Quốc, Nga, CH Séc... đã trở thành những cử nhân, thạc sĩ, tiến sĩ văn chương của Khoa. Trong số gần 1.000 hội viên Hội nhà văn Việt Nam có gần 100 nhà văn trưởng thành từ Khoa Văn học (36 nhà thơ, 33 nhà văn, 28 nhà lý luận phê bình văn học, 1 kịch gia). Nhiều sinh viên Văn khoa đã đoạt các giải thưởng quốc gia qua các kỳ thi sáng tác văn học mấy chục năm qua.

Khoa Văn học không chỉ là một cơ sở đào tạo cử nhân văn học và Hán Nôm chất lượng cao mà còn là một cơ sở đào tạo sau đại học hàng đầu ở nước ta. Đến nay, Khoa đã đào tạo được hơn 100 phó tiến sĩ và tiến sĩ, 132 thạc sĩ. Hiện nay đang có 165 học viên cao học và 18 nghiên cứu sinh học tại Khoa, gần 800 sinh viên chính quy của ba hệ (hệ chuẩn, chất lượng cao và cử nhân sư phạm), hơn 600 sinh viên hệ tại chức, chuyên tu.

Từ tháng 10/1996, Khoa Văn học bước vào một chặng đường phát triển mới trong cơ cấu của ĐHQGHN, một trung tâm đại học lớn đa ngành, đa lĩnh vực chất lượng cao của đất nước thời kỳ đổi mới. Khoa có đội ngũ cán bộ gồm 40 người (2 giáo sư, 8 phó giáo sư, 12 tiến sĩ, 9 thạc sĩ), có 7 bộ môn với 3 bậc đào tạo (đại học, cao học, nghiên cứu sinh), có 2 chuyên ngành đào tạo (Văn học và Hán Nôm) với 7 mã ngành thạc sĩ và tiến sĩ, nhiều hệ đào tạo cử nhân (chính quy, tại chức, cao đẳng chuyển hệ, văn bằng 2)...

Trải qua nửa thế kỷ xây dựng và trưởng thành, tập thể Khoa và nhiều cá nhân vinh dự nhận được nhiều phần thưởng cao quý của Đảng và Nhà nước trao tặng: Huân chương Lao động hạng III cho tập thể Khoa Văn học (1995); Huân chương Lao động hạng II (2001); 2 giải thưởng Hồ Chí Minh (GS. Đặng Thai Mai, GS. Đinh Gia Khánh); 5 giải thưởng Nhà nước (PGS. Trần Đình Hượu PGS. Võ Quang Nhơn, GS. Hà Minh Đức GS. Lê Đình Kỵ, PGS. Bùi Duy Tân); Huân chương Độc lập hạng III (GS. Hoàng Xuân Nhị); 3 Huân chương Lao động hạng I (GS. Nguyễn Kim Đính, GS.VS Phan Cự Đệ, GS. Hà Minh Đức); 4 Huân chương Lao động hạng II và 20 Huân chương Lao động hạng III, 5 Nhà giáo Nhân dân, 16 Nhà giáo Ưu tú...

Khoa Văn học đã trải qua 50 năm nghiên cứu và giảng dạy văn chương, một chặng đường ngắn ngủi trên hành trình hàng ngàn năm văn hiến của dân tộc, nhưng Khoa đã đạt được những thành tựu đáng tự hào và trân trọng. Dẫu phía trước còn nhiều khó khăn thách thức nhưng với truyền thống nhân văn tốt đẹp, Khoa Văn học chắc chắn sẽ không ngừng tiến lên tiếp tục đạt được những thành công to lớn hơn trong chặng đường mới…