Tham dự buổi hội thảo có PGS Nghiêm Đình Vỳ - Phó Ban Tuyên giáo TW, GS.VS Nguyễn Cảnh Toàn - Nguyên thứ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo, GS.TS Đỗ Quang Hưng - Viện trưởng Viện Nghiên cứu Tôn giáo. Về phía Trường ĐHKHXH&NV có PGS.TS Nguyễn Văn Khánh - Hiệu trưởng nhà trường, PGS.TS Lâm Bá Nam - Phó hiệu trưởng cùng nhiều nhà khoa học, giảng viên và sinh viên. Cùng dự còn có đông đảo các giáo sư, nhà khoa học, nhà quản lý giáo dục đến từ Viện Sử học, Tạp chí nghiên cứu lịch sử, Tạp chí xưa và nay, Trưởng Quản lý cán bộ giáo dục (Bộ GD&ĐT), Viện chiến lược giáo dục, Học viện Chính trị quân sự…

PGS.TS Nguyễn Văn Khánh

Sau phát biểu khai mạc của Hiệu trưởng Nguyễn Văn Khánh, trong phiên họp toàn thể, hội nghị đã được nghe 3 báo cáo tham luận: "Tản mạn xung quanh một ngôi trường" của GS Đinh Xuân Lâm, "Hồ Chí Minh khởi đầu xây dựng nền giáo dục Việt Nam" của PGS Lê Mậu Hãn, "Về Hội thảo phong trào Duy tân ở Việt Nam tại thành phố Aix-en-Provence" (Cộng hòa Pháp, ngày 3/5/2007) của ông Vũ Thế Khôi.

Tại 2 tiểu ban "Đông Kinh Nghĩa Thục - những cải cách giáo dục trong lịch sử" và "Công cuộc cải cách giáo dục ở Việt Nam hiện nay" các đại biểu đã sôi nổi thảo luận và đóng góp nhiều ý kiến trong đó tập trung vào một số nội dung: Chữ quốc ngữ và các vấn đề cải cách chữ Việt trong thế kỷ XX, xây dựng mô hình xã hội học tập ở nước ta và suy nghĩ về bài học từ Đông Kinh Nghĩa Thục, vai trò và tác động của Đông Kinh Nghĩa Thục và liên hệ với cải cách giáo dục hiện nay, sự hình thành và phát triển nền giáo dục đại học…

Ông Vũ Thế Khôi	GS. ĐInh Xuân Lâm
PGS Lê Mậu Hãn	Tại tiểu ban 1

• Thông tin về phong trào Đông Kinh Nghĩa thục (theo Từ điển bách khoa mở)

Đông Kinh Nghĩa Thục (chữ Hán: 東 京 義 塾) là một trường học phục vụ cho phong trào cùng tên để thực hiện cải cách xã hội Việt Nam vào đầu thế kỷ 20.

Lịch sử

Đầu thế kỷ 20, Pháp hầu như đã hoàn thành quá trình bình định, dẹp yên các cuộc khởi nghĩa yêu nước bên trong Việt Nam (chỉ còn phong trào Khởi nghĩa Yên Thế của Đề Thám còn đang hoạt động, nhưng chỉ ở diện hẹp và bị dập tắt hoàn toàn vào năm 1913). Cùng với việc mở rộng quá trình thực dân hoá, tư bản hóa nhằm khai thác thuộc địa một cách hiệu quả nhất, những cơ sở đầu tiên của kinh tế tư sản bắt đầu phát triển trên toàn lãnh thổ Việt Nam, đặc biệt là ở Bắc Kỳ và Nam Kỳ. Song song với sự phát triển kinh tế, những tư tưởng tư bản cũng du nhập và phát triển bên trong Việt Nam. Các nhà nho có tư tưởng tiến bộ nhận thức được sự yếu kém của Khổng giáo, chứng kiến nước Nhật Bản duy tân mà thắng đế quốc Nga đã quyết định phải thay đổi tư tưởng, cách thức học tập trong nước nhằm mục đích tự cường hy vọng một cuộc đổi mới. Tháng 3 năm 1907, Đông Kinh Nghĩa Thục bắt đầu được khai giảng ở phố Hàng Đào, Hà Nội.

Đông Kinh Nghĩa Thục nhanh chóng trở nên nổi tiếng bên trong Hà Nội, nhiều tỉnh lân cận cũng đã có các hội nhóm mở lớp, xin sách giáo khoa của trường về giảng dạy. Bắt đầu là ở Hà Đông, quê hương của nhiều sáng lập viên nghĩa thục có tên tuổi như Vũ Trác, Hoàng Tăng Bí; ở Hoài Đức còn có 3 phân hiệu nghĩa thục ở thôn Canh, Tây Mỗ, Tân Hội; ở Hưng Yên cũng có 2 huyện có nghĩa thục, lại còn mở thêm một hiệu buôn nội hoá là Hưng Lợi Tế. Hải Dương, Thái Bình, nghĩa thục cũng phát triển khá mạnh mẽ, lại còn tổ chức ra nhiều hội ái hữu, tương tế. Thậm chí, nghĩa thục của Thái Bình còn cử người đi liên hê với phong trào chống Pháp của Hoàng Hoa Thám, muốn ứng viện cho nghĩa quân Yên Thế...

Ban đầu, chính quyền Pháp cho phép cho Đông Kinh Nghĩa Thục hoạt động hợp pháp, về sau nhận thấy đây có thể là một mối nguy đối với chế độ thuộc địa, vào tháng 11 năm 1907 trường bị chính quyền thực dân buộc phải giải tán và đầu năm 1908, ra lệnh cấm việc hội họp diễn thuyết ở miền Trung.

Sau vụ vụ chống thuế Trung kỳ (tháng 3 năm 1908) và vụ đầu độc lính Pháp ở Hà Nội (tháng 6 năm 1908), chế độ thuộc địa của Pháp nhân đó quy trách nhiệm cho sĩ phu duy tân và thẳng tay đàn áp, bắt hầu hết giáo viên, giải tán hội buôn, đóng cừa Đăng Cổ Tùng Báo, cấm diễn thuyết, nói chuyện, cấm lưu hành và tàng trữ các tác phẩm của nhà trường.

Sáng lập viên chính: Lương Văn Can, Nguyễn Quyền, Đào Nguyên Phổ, Phan Tuấn Phong, Đặng Kinh Luân, Dương Bá Trạc, Lê Đại Vũ Hoành, Phan Đình Đối, Phan Huy Thịnh, Nguyễn Hữu Cầu, Hoàng Tăng Bí.

Mục tiêu hoạt động

Phong trào có hai mục tiêu: Bỏ tư tưởng Khổng giáo, Tống nho, Hán nho. Du nhập những tư tưởng sản mới, phát triển văn hoá, thúc đẩy sử dụng chữ quốc ngữ thông qua các hoạt động giáo dục (dịch, viết sách giáo khoa), báo chí, tuyên truyền, cổ động. Mục tiêu thứ hai là chấn hưng thực nghiệp. Mở tiệm buôn, phát triển công thương.

Tổ chức

Theo tài liệu, cuối năm 1906, sau khi hội kiến với Phan Bội Châu ở Nhật về nước, Phan Chu Trinh đã gặp gỡ Lương Văn Can và nêu ý định thành lập một trường học kiểu mới, giống mô hình của trường Khánh Ứng Nghĩa thục ở Nhật. Một thời gian sau, Phan Bội Châu cũng về nước, cùng Phan Chu Trinh, Lương Văn Can và Tăng Bạt Hổ họp tại phố Hàng Đào, quyết định mở trường, lấy tên là Đông Kinh Nghĩa thục với mục đích: khai chí (trí) cho dân, mở những lớp dạy học không lấy tiền. Đông Kinh là tên trường, Nghĩa Thục là trường làm việc nghĩa. Lương Văn Can được cử làm Thục trưởng (Hiệu trưởng).

Tháng 3 năm 1907, mặc dù chưa được giấy phép của chính quyền thuộc địa, trường vẫn tạm thời khai giảng tại gác trên nhà số 4, phố Hàng Đào, với 2 lớp chuyên dạy Quốc ngữ; với khoảng 70 học sinh, phần đông là con cháu hội viên. Đây vốn là căn nhà cụ Lương Văn Can cho mượn. Đến tháng 5, Thống sứ Bắc Kỳ mới chính thức cấp giấy phép cho trường hoạt động. Trường phải mượn thêm căn nhà số 10 gần đó để mở rộng, nhằm đáp ứng sự phát triển của trường. Lúc phát triển nhất, trường có đến 40 lớp và trên 1.000 học sinh.

Trường được chia làm bốn ban hoạt động:

Ban giáo dục

Nhiệm vụ của Ban là mở lớp học, dạy học. Tuy nhiên, trường chưa có một chương trình học rõ ràng và hệ thống, cũng như các tài liệu được biên soạn giành cho giảng dạy. Cơ bản với 3 bậc học: Tiểu học dạy những người mới học Quốc ngữ; Trung học và Đại học dạy cho những người lớn đã thông chữ Hán, hoặc muốn học chữ Pháp. Các bậc học thực chất chỉ căn cứ vào trình độ hiểu biết của học sinh mà xếp thành lớp, do đó lớp tuổi học sinh cũng không đều.

Các môn học được giảng dạy bao gồm Sử ký, Địa lý nước nhà, Toán, Hội họa, một số kiến thức khoa học. Dạy Hán văn có Nguyễn Quyền, Dương Bá Trạc, Hoàng Tăng Bí... Dạy Việt văn và Pháp văn có Nguyễn Văn Vĩnh, Phạm Duy Tốn, Nguyễn Bá Học...

Về tài liệu giáo khoa, về Hán học, thì học tân thư Trung Quốc, nhất là sách của Khang Hữu Vi, Lương Khải Siêu. Sách học Quốc ngữ là các giao án tự soạn của các giao viên, dạy những kiến thức cơ bản về đất nước, về lịch sử Việt Nam.

Ban tài chính

Trường không thu học phí và giáo viên ban đầu cũng không có lương. Ban đầu, nguồn kinh phí của trường dựa vào các khoản "lạc trợ" (ủng hộ) của các hội viên và những người hảo tâm yêu nước, cũng như các khoản đóng góp tự nguyện của học sinh. Theo cụ Lê Đại, một hội viên sáng lập của trường, phụ trách Ban Tài chính, "Ấy vậy, có lúc nhà trường đứng ra thu tiền ủng hộ không xuể".

Về sau, phong trào duy tân xung quanh hoạt động dạy học Đông Kinh Nghĩa Thục lan rộng. Ban Tài chính còn chịu trách nhiệm mở các tiệm buôn bán và kinh doanh nhằm khuếch trương thực nghiệp, cổ động cải cách kinh doanh, đồng thời tăng thêm nguồn thu cho trường. Sau này kinh phí dồi dào, trường cấp miễn phí giấy bút cho học sinh và trả giáo viên một số lương tượng trưng nhỏ.

Ban cổ động diễn thuyết và bình văn

Ban chịu trách nhiệm điều hành hai tờ báo Đăng cổ tùng báo, Đại Việt tân báo, là cơ quan ngôn luận của trường, tuyên truyền cho cải cách, bài trừ hủ tục, vận động nhớ đến ngày giỗ tổ mùng 10 tháng 3, sử dụng chữ quốc ngữ. Ban cũng thường xuyên tổ chức diễn thuyết, bình văn tại trường vào các tối mồng một và rằm hàng tháng. Người ngoài trường dự nghe rất đông, có cả quan lại, binh lính, viên chức. Trong các buổi diễn thuyết, diễn giả thường bình luận các bài in trên Đăng cổ tùng báo, Đại Việt tân báo, hoặc nói chuyện về đề tài lịch sử, về Cách mạng Pháp 1789, về sự nghiệp của Washington... Phan Chu Trinh cũng thỉnh thoảng đến diễn thuyết ở trường.

Ban trước tác

Biên soạn, dịch thuật các tài liệu học tập và tài liệu tuyên truyền là nhiệm vụ của Ban Trước tác. Xuất bản và dịch thuật các tài liệu Tân thư được xem như cương lĩnh hành động chung của sĩ phu Duy tân bấy giờ, chủ trương dùng văn tự nước nhà, hiệu định sách vở cốt thiết thực, sửa đổi phép thi, cổ võ nhân tài, chấn hưng công nghệ, xuất bản báo chí....

Các sách giáo khoa chữ Hán được in bản gỗ, trên giấy lĩnh làng Bưởi như Nam quốc địa dư, Nam quốc vĩ nhân truyện, Quốc dân độc bản. Sách Quốc ngữ thì in bằng thạch, chủ yếu là những bài ca dễ đọc, dễ nhớ, đại loại như Kêu hồn nước, Á tế á, Đề bỉnh quốc dân, Thiết diễn ca... Các sách dịch đầu tiên là những bộ Tân thư như Trung Quốc Tân giáo khoa thư, Văn minh Tân học sách...

Chỉ trong vòng mấy tháng, ban này đã soạn được nhiều sách giáo khoa cho mục đích dạy học của nhà trường, ngoài ra còn biên dịch nhiều Tân thư chữ Hán. Nhờ Đông Kinh Nghĩa Thục mà tiếng Việt hiện đại đã có thêm nhiều từ mới.

• LƯƠNG VĂN CAN (1854 - 1927)

Ông sinh năm 1854, quê ở làng Nhị Khê, huyện Thường Tín, tỉnh Hà Tây, sau ra ở phố Hàng Đào. Năm 21 tuổi, ông đậu Cử nhân (nên thường gọi là cử Can), ở nhà mở trường dạy học. Ngay từ hồi còn trẻ, khi một thầy học cũ làm cách mạng bị chém, bêu đầu ở phủ Hoài Đức, ông khẳng khái dâng sớ xin triều đình cho phép mang thi hài về chôn cất và được khen là người có nghĩa. Ông là một trong những người sáng lập Đông Kinh nghĩa thục, làm Thục trưởng. Sau khi Đông Kinh nghĩa thục bị đóng cửa, năm 1908, nhân vụ đầu độc lính Pháp ở Hà Nội, thực dân Pháp bắt ông về Sở Liêm phóng để khai thác những tin tức về vụ đầu độc nhưng đã thất bại.

Không có lí do gì để bắt giữ ông lâu, chúng buộc phải tha. Nhưng đến năm 1913, sau vụ đánh bom khách sạn Hà Nội (23-4) của Việt Nam quang phục hội, thực dân Pháp cho là nhóm Đông Kinh nghĩa thục cầm đầu, chúng đã bắt giam ông, đầy ra Côn Đảo, rồi đi an trí 10 năm ở Phnôm Pênh (Campuchia). Mãi đến năm 1924, ông mới được trở về nước, rồi mất tại Hà Nội năm 1927.

Lương Văn Can có ba con tham gia tích cực phong trào yêu nước đầu thế kí XX : Lương Trúc Đàm tham gia Đông Kinh nghĩa thục, Lương Ngọc Quyến tham gia phong trào Đông Du (1905) học ở Nhật, sau trở thành người chỉ huy cuộc khởi nghĩa Thái Nguyên (1917) , Lương Nghị Khanh cũng tham gia phong trào Đông Du của Phan Bội Châu, năm 1916, qua Thái Lan, vế Phnôm Pênh (Campuchia), rồi mất năm 80 tuổi.